На претходното предавање продолжение на циклусот предавања на ,,Ракописното книжевно наследство од Слепченскиот манастир“ се зборуваше за Трулскиот собор кој веќе воведе канони за светата уметност, забранувајќи ги ранохристијанските симболи, со цел симболите да се заменуваат со непосредниот лик на Господ Исус Христос, но и се забрани внесување на паганската уметност. Односно, Канонот 100 од Соборот побара извесна аскеза во уметноста која ќе овозможи да се прикажи духовноста во иконата. Црквата се откажува од реалистичното прикажување на просторот и на ликовите, ја отфрла естетиката на световната уметност и нејзините вештини. Видовме и дека Римската црква одбивајќи ги каноните на тој Собор остана туѓа за учењето на Црквата за христолошката основа на иконата. И за западот до ден денес иконата е неразбирлива.
Но иако Соборот ја забрани „паганската уметност“, сепак и после Соборот продолжиле да продираат во иконите елементи од античката уметност, кои не одговарале, па дури и противречеле на христијанското учење, внесувајќи го натурализмот и сетивниот телесен изглед кои биле сосема туѓи на православието.
Потребно било Црквата постојано да се бори против тие елементи во доменот на уметноста. Световната уметност внесувала елементи во Црквата кои го снижувале откровението, кои се обидувале да го направат поприфатливо, поблиско, и оттаму го изобличувале учењето на Евангелието, и го свртувале од неговата цел.
Со други зборови, Црквата им ја носи на луѓето сликата на Христа Богочовекот, сликата на обновениот свет преку Воплотувањето, спасоносната слика, го прикажува човекот и светот преобразени во есхатонот, додека пак светот и луѓето од светот, се трудат да ја внесуваат во Црквата нивната слика, сликата на паднатиот свет, сликата на гревот и распаѓањето.
Овде многу е битно да се разбере, дека прикажувањето на светителите кое се прави на иконите, е да се прикажат тие преобразени, и затоа Црквата создала свој сликарски јазик уште во првите векови, и недозволиво било, да се прикажуваат светителите како личности кои можеме да ги сретниме на улица, во секојдневието, во еден реалистичен стил, што е својствен на паганската уметност. Ликовите на светителите на иконите, треба да бидат воздржани од изразување на чувства, чувствата во духовниот живот се опасни, светите отци нѐ опоменуваат од опасната прелест на чувствата, светителот не треба да е насликан насмеан или тажен или потиштен, и воопшто не смее иконата да изразува пиетизам, а сето тоа денес е забележливо на иконите заради непознавање на зографската постапка и предание.
Иконите треба да ни ја пренесат духовната убавина, која зрачи од нивните добродетели, подвизи, и живот во Христа. Исто така, туѓо за учењето на Црквата е светителите да се прикажуваат во нивните телесни недостатоци, како што тоа и денес се случува заради напуштање на преданието и допуштање на световно влијание, на пр. светиот Серафим Саровски кој во еден период од неговиот живот бил подгрбавен, сега да се слика на иконите подгрбавен и да се истакнува неговата телесна слабост, врзана за потрошливоста на телото со времето, имаме такви примери во некои руски претстави.
Верникот, познавајќи го житието на светиот, ги прифаќа тие претстави, но треба да знае исто така дека тие се повеќе портрети, одошто икони. Или пак, примери во иконите на поновите светители, ако светителот носел очила за гледање за време на неговиот живот, он сега на иконата да се наслика со очилата, тоа е недозволиво. На иконата не се прикажуваат телесните мани врзани за пропадливоста, туку се слика светителот преобразен, бидејќи светителите ја постигнале целта на христијанскиот живот, стекнувањето на благодатта Божја, и постанале нови битија во Христа, и како преобразени тие гледаат на нас, кои бараме застапување пред Бога. Доколку на иконата се слика стап, палица, во раката на светителот тоа не ни ја прикажува неговата телесна немоќ, туку ни кажува за неговото пастирство, татковство или игуменство, во духовна смисла. Што значи сите елементи во иконата или се со поучен карактер или имаат симболично, или историско значење. И уште редица примери постојат, коишто денешните икони би ги поистоветиле со паганските слики заради застранување од преданието, заради човечко мудрување, заради внесување на световното сликарство во иконата, заради денешното сфаќање дека ако некој е академски сликар е потенцијален иконописец кој за жал нема да се консултира со преданието на Црквата, туку ќе се поучи од досегашните лоши примери. Во иконата не се слика анатомија на коски и мускули, туку се слика функцијата изразена преку обратната перспектива.
Светот сугерирал, дека уметноста е уметност и ништо друго, дека во себе ја носи својата сопствена вредност, па според тоа може со свои средства да го изрази светото на лаички, световен, поприфатлив начин, кој не бара духовни напори. Со таков проблем се соочува и денес Црквата. Се повеќе имаме примери на отстапување од живописот кој ни е предаден од отците, под плаштот на сликарскиот наивизам, постои обидување да се прикаже некоја „детска чистота“, која е непристојна и недостојна за иконопочитување.
И секако многу полесно е да се прикаже Бог со лик и подобие на паднатиот човек, отколку спротивното: преку човекот да се пренесе на слика божествениот лик и подобие. Сето ова го изложуваме малку детално заради да се истакни дека до ден денес, еден од патиштата преку кои светот навлегува во Црквата, е токму уметноста.
Влијанието на античката уметност врз светата слика, но и ставот на верниците према сликите, став кој многу често ја немал потребната чистота, биле моќно оружје во рацете на оние кои се спротивставувале на иконите и нивното почитување, а сето тоа придонело за развој на иконоборечките струи внатре во Црквата.
( * фотографиите користени за илустрација на текстот погоре се примери за несоодветни и произволни обиди за изобразување слики со амбиција да имаат улога на икони)
Εικονομαχία- борбата против почитувањето на иконите
Иконофилство, εἰκόνα– икона + грчки : φιλέω – љубов – иконољубие
За време на првите седум векови од своето постоење Црквата ја одбранила својата вистина, основата за нашето спасение, воплотувањето на Бог Логосот. Ја бранела точка по точка, давајќи им на луѓето најточни можни дефиниции, со кои се ставало крај на секое неточно толкување. Но кога делумно нападите и сите христолошки ереси престанале, откако Црквата ја победила поединечно секоја ерес, се појавил општ напад врз целокупното православно учење. Веднаш после канонот 82 од Трулскиот Собор кој ги забранил симболите и побарал православно исповедување преку непосредна слика, започнала отворена борба против иконите. Се појавила една од најстрашните ереси, која ги поткопувала темелите на христијанството – а тоа е иконоборството.
Пред сѐ, треба да се забележат и некои претходно христијански искривувања и изопачувања во почитувањето на иконите, злоупотребата и незнаењето, кои уште повеќе ги предизвикувале иконоборците:
- Некои христијани сметале дека ревносното украсување на храмовите е доволно за нивното спасение.
- Постоеле форми за почитување на иконите кои можеле човекот да го излажат до осквернување. До таму, што византиската аристократија, своите свечени облеки ги украсувала со ликови на светители. Во Александрија, господата и дамите шетале по улиците во облеки украсени со свети слики.
- Едно неумерено почитување се манифестирало со прифатената практика во Црквата иконите да се земаат за кумови при крштевањето и при замонашувањето.
- Имало и уште почудни работи: некои свештеници ја гребеле бојата од иконите и ја мешале со Светите Дарови и ја давале на верниците, како да Божественото Тело и Крв треба да бидат дополнети со уште нешто свето. Други ја служеле Евхаристијата на икона наместо на олтар.
- Од страна на верниците, иконата била сфатена понекогаш и буквално, односно, повеќе ја почитувале материјата отколку личноста, а често тоа се врзувало за паганството.
- Сите овие нешта биле голема соблазна и причина некои од вериците потполно да ги одбијат иконите.
Покрај овие нешта, се случувало и содржината на иконите да е причина за соблазна. Историската вистина била честопати искривувана, уште Св Августин, во негово време ни пишува, дека некои уметници го прикажувале Христа произволно, според нивната сопствена замисла, како што често се случува и денес. Некои слики ги соблазнувале верниците заради нивната префинета сензуалност. Овој вид на слики биле причина за сомневање во светоста на иконата, па дури и за нејзината потреба во Црквата. А најлошо од сѐ, е што сето ова им давало моќно оружје на иконоборците против иконите. Во нивните очи, уметноста била немоќна да ја одрази славата Божја, и на светиите и воопшто духовниот свет.
Иконоборството
Иконоборството постоело уште пред државната власт да застане позади него. Уште во 723 г калифот Езид, заповедал да се отстранат иконите од сите христијански храмови во неговата област. Потоа Евреите повторно, не само што строго почнале да се придржуваат до тоа да не ги украсуваат синагосите, туку и ги уништувале сликите кои се наоѓале кај нив. Така во некои синагоги (Аин Дуг и Бет Алфа) се уште има траги од тие разурнувања. Во иконоборечкиот табор имало и разни секти обоени со докетизам, односно, со учењето според кое божественото воплотување било неостварено и невистинско: такви биле павлиќаните и монофизитите. Уште во 598 и 599 марсејскиот епископ Серениј ги исфрлил иконите од храмовите и ги уништил под изговор дека луѓето неприлично им се поклонувале. Вакви пројави имало на запад, но на Истокот ереста на иконоборството била најжестока, и затоа и одговорот на Црквата бил најпродлабочен и најкомплетен.
Лав 3 Исавријски во 726г. за првпат отворено истапил против почитувањето на иконите. Првото запаметено дело по царска наредба е кога еден офицер ја тргнал поставената икона на Христа, која се наоѓала над Бронзената капија на царскиот двор. При што народот го убил на лице место царскиот пратеник. Од поголемо значење била и побуната на народот кој живеел на тогашната тема Елада, кој дознавајќи за иконоборечкото истапување на царот, веднаш си прогласил свој цар и тргнал во напад на Цариград со своја флота. Така што уште на почетокот се покажа иконофилското расположение на народот од тие делови на царството.
Духовно најзначаен противик на иконоборството беше светиот Јован Дамаскин, кој имаше висока положба кај калифот во Дамаск, пред да се замонаши во манастирот на Св Сава во Ераусалим. Најсилната одбрана на иконите се трите негови дела, полемики против иконоборечките обвинувања према кои почитувањето на иконите претставува обнова на паганското идолопоклонство.
И бидејќи преговорите на царот Лав 3 насекаде завршиле без успех, на царот му преостана да ја употреби својата сила и за да ја сочува привидната законитост, он на 17 јануари 730 г. ги повика на царскиот двор световните и духовни достоинственици со цел да се направи едикт против почитувањето на иконите. Тогаш, Св. Герман патријархот, кој претходно многупати се обидувал да го одврати царот од непочитувањето на иконите, одбил да го потпише царевиот декрет. Тој му изјавил на царот дека нема да поддржи никаква измена на науката за верата на вселенските собори, и поради тоа бил соборен од патријаршискиот престол, прогонет и сменат со иконоборецот Атанасиј и така царскиот декрет бил потпишан и од царот и издаден и од патријархот од цариградската црковна хиерархија. После ова иконите почнале насекаде да се уништуваат. Почнала жестока борба, обележана со крвта на мачениците и исповедниците на Црквата. Таа борба траела повеќе од 100 години, и историјата ја дели на два периоди. Првиот е од 730 г до 787, годината на Седмиот вселенски собор, за време на владеењето на царицата Ирина кога повторно се воспоставило почитувањето на иконите.
Во текот на првиот период, иконоборството достигнало највисок степен за време на владеењето на Константин Копроним (741 -755), синот на Лав 3. Тој бил пожесток иконоборец од својот татко и тројцата патријарси кои го наследувале тронот во негово време му биле безусловно потчинети. Првите десет години од неговото владеење биле релативно мирни, бидејќи он бил зафатен со политичка борба. Потоа прогонот на христијаните бил толку жесток што се споредува со оној на Диоклецијан.
Константин напишал расправа во која накусо ја изложил иконоборечката доктрина и свикал собор. Ни царската расправа ни соборските акти не се сочувани, бидејќи биле изгорени, но за нив дознаваме од цитатите со кои се користел Св Никифор патријарх. Царската расправа била многу жестока, тој забранувал употреба на зборовите свет, света, го укинал името Мајка Божја. На 10 февруари 754 во Хиереја започнал соборот, а завршил на 8 август во храмот Влахерна во Цариград. На него учествувале 338 епископи, сите иконоборци, безглавен собор кои ги замениле сменетите православни епископи. За некои од нив царот основал и нови епископии (само да има приврзаници). И еве што се одлучило на овој собор: ако некој наслика или дома чува икона да биде лишен од свештенички чин ако е свештеник, а анатемисан ако е монах или мирјанин. Виновниците да бидат предавани на државната власт. На крајот од соборот било фрлена анатема на почитувачите на иконите, а особено врз исповедниците на Православието, Св Герман, Св Јован Дамаскин, Св Георгиј Кипарски.. Од верниците се барала заклетва на верност кон иконоборството, и прогоните после соборот станале уште посурови. Но и покрај сето тоа побожниот народ не дозволил да биде излажан и не се откажал од иконите.
Предводници на исповедниците биле секако монасите, кои Константин Копроним ги нарекувал „идолопоклоници и поклоници на темнините“. Посебно врз монасите се нафрлале гонителите, им ги дробеле главите ставајќи им ги на икона, ги принудувале да ги прекршуваат монашките завети, им ги гореле рацете на иконописците. Како што вели Острогорски, се создала голема иконофилска опозиција, која се собирала околу Св Стефан Нов Исповедник, и сите напори на царот да го преуми Св Стефан од почитувањето на иконите, а со тоа и да ги одврати иконофилите, биле залудни, па во ноември 765 година после свирепо мачење, врзан за нозете, влечен со коњи по калдрмата, умира на цариградските улици. А православните иконопочитувачи оделе по маченикот Стефан, и по улиците ги собирале остатоците од неговото тело.
Гонењето на иконофилите се повеќе добивало карактер на борба против монаштвото. Манастирите се затворани и притворани во касарни, монасите протерувани и сузбивањето на монаштвото од почетокот било главната цел на иконоборечкото движеше, односно икономахијата била монахомахија (монахоборство)… Монасите се иселувале масовно, особено во Италија, Кипар, Сирија, Палестина, и затоа Рим немал побогата епоха со дела од светата уметност од иконоборечката епоха. Сите папи за време на владеењето на Копроним, (Захариј, Стефан 2, Павле 1, Стефан 3, Адријан 1) биле силни во Православието, и ги украсувале храмовите со икони со помош на монасите иконографи, кои се ислелиле од истолниот дел на царството.
После смртта на Копроним жестокоста се намалила, неговиот син Лав 4 бил умерен иконоборец и многу рамнодушен. По неговата смрт на престолот дошла неговата сопруга Ирина со помладиот син Константин. Ирина била православна која никогаш не престанала да ги почитува иконите и веднаш пристапила кон обновување на православието. Тогаш патријарх постанал Тарасиј и под негово влијание царицата започнала да го подготвува Седмиот Вселенски Собор во Никеја 787г, на кој учествувале 350 епископи, како и голем број монаси. Царскиот указ и говорот на патријархот Тарасиј гарантирале слобода на размена на гледиштата и еретиците биле повикани на соборот да ја изложат својата доктрина. Како одговор од православната страна, еден ѓакон ги читал побивањата точка по точка, и повторно се вовело почитување на иконите и реликвиите…
Мирот траел 27 години, а потоа започнал вториот иконоборечки период со владеењето на царот Лав 5 Ерменин (813 – 820), повторно насилство од страна на државната власт врз Црквата, но за разлика од Копроним, Лав 5 Ерменинот не нашол поддршка од епископите. Кога во 814 царот почнал да разговара со Св Никифор патријарх Цариградски, се обидувал да најде компромис, без укинување на иконите, но само со спречување на нивно почитување. Царот не се заканувал, постојано барал во име на мирот на Црквата, да се направат отстапки на иконоборството. Но светиот патријарх одбил секаков вид на компромис. Светиот Теодор Студит, кој заедно со 270 монаси учествувал во дискусијата, изјавил пред царот дека не е негова работа да се меша во внатрешниот живот на Црквата.
Бидејќи преговорите не успеале, започнале прогоните. Патријархот бил соборен, прогонет и сменат со нов иконоборец Теодот 1 во 815 гоина, и истата година бил свикан собор во Цариград, во Св Софија, но соборот не бил ни значаен и многуброен како првиот лажен собор на Копроним. Воопшто во овој втор период, иконоборството изгубило многу од својата доктринирана снага.
Иконоборците не знаеле да кажат веќе ништо ново, и се повикувале на старите аргументи дека иконите се идоли, кои веќе одамна беа побиени, но и покрај тоа царот наредил нивно уништување, иако немало ништо ново во доктрината, прогоните станувале пожестоки и ја достигнале силината на оние од претходно за време на Копроним, одново ги уништувале иконите, ги мачеле православните, а за иконоборството се учело во школите и во прирачниците.
Прогоните и мачењата на оние кои ги почитувале иконите продолжиле и кога на престолот дошол Михаил Травлос во 821 година, цар иконоборец, а на патријаршискиот престол беа повторно иконоборци. Во тој период во духовните препирки за одбрана на иконите се истакнува Св. Методиј подоцнежниот патријарх Цариградски, кој заради својата ревност ќе биде предаден на маки и затвор од страна на царот. А исто така од него страдаше и епископот Сардиски Ефтимиј. Потоа се зацарил неговиот син царот Теофил, кој светиот Методиј го испрати на заточеништво на еден остров, затварајќи го во гробна пештера длабоко ископана во земјата, каде сончев зрак не допирал. Така Св Методиј постанал жив мртовец, а само на еден рибар му било наложено да му носи храна, оскудно, колку да не умре, за да може долго да се измачува во гробниот затвор.
Во тоа време царот Теофил подвргна на мачење уште двајца свети исповедници Теодор и Теофан Нацртани, кои беа така наречени заради тоа што со усвитено железо на нивните лица беа испишани зборовите од нивното исповедништво за почитувањето на иконите, и така беа испратени на заточение.
Во тој гробен затвор Св. Методиј помина се до смртта на царот Теофил. По него, се зацари неговиот малолетен син, Михаил 3 со својата мајка светата царицата Теодора, на која што првата грижа и беше да го врати мирот во Црквата, нарушен со ереста на иконоборството. Таа го ослободи од заточеништво Св Методиј и го постави за патријарх и заедно свикаа помесен собор во Цариград, на кој се потврдија православните догмати од Седмиот вселенски собор против иконоборците одржан во Никеја.
Река од маченици и исповедници во страшни маки и злопатења се предадоа себеси, заради сведочење на вистината, заради зачувување на преданието. Преданието светите отци го дефинирале како живот на Светиот Дух во Црквата, кој на секој член на Телото Христово му дава да ја слуша, препознава вистината во нејзината сопствена светлина, а не во светлото на човечкото сфаќање. Живеејќи во преданието, може со апостолите заедно да кажеме
„Му беше угодно на Светиот Дух и нам“
(Д.А. 15,28)
Иконата е дел од преданието на Црквата, зачувувајќи ја, ние го следиме Павле, а и целиот круг на свети апостоли, бидејќи според соборскиот израз „преданието да се прават икони постоело уште во времето на апостолското проповедање.“
Веродостојното свето предание е возможно само во Црквата која е продолжение на Педесетница, односно само таму каде што благодатта на Светиот Дух, Кој ја открива вистината и нѐ зацврстува во неа, тече како непрекинат бран.
Иконоборството како многусложена ерес претставувала општ напад на православното учење, и затоа повторното воспоставување на почитување на иконите било сметано за победа на Православието.
После сето ова сознание, не е добро ние денес да се однесуваме ноншалантно према иконите и иконописот во Црквата, и да остануваме неуки во поглед на иконата и нејзиното достојно почитување.
Прелест во слика
(од впечатокот на еден слушател на предавањето)
Со падот на човештвото – човекот како икона, паднаа и иконите или поточно – дел од сликите кои денес му се нудат на модерниот човек, кој во своето незнаење и слепило ги прифаќа, целива и им се поклонува како на икони.
Во денешно време во речиси сите православни цркви има појава на модерни уметници кои се обидуваат да имитираат иконописување кое изобилува со светска естетика, телесна убавина, трендови, субјективни емоции и гордо истакнување на личниот талент на сликарот, а во кои едвај или речиси воопшто Го нема Духот, Евангелието и јасно дефинираните типолошки обележја кои една икона треба да ги има.
Таканаречената уметничка авторска „слобода” која е всушност заробена во гордост и желба за допаѓање и себеистакнување, денес почна да создава изобилство на анти-икони кои почнуваат да се прифаќаат и почитуваат од православните кои искрено, но неупатено се обидуваат да ја запознаат и да делуваат во верата.
Ако процесот на создавање на една икона, освен јасната богословска порака и строго пропишана типологија, треба да биде следен и од извесна аскеза во самиот приказ, но и во начинот на живот и работа на уметникот кој претендира да стане иконописец, денес дел од уметниците се обидуваат да изимитираат и синтетички, вештачки да создадат чувство на некаква „благодатна” мистика, која потоа соодветно се поврзува со нејасните, хаотични и неводени чувства на модерниот човек, кој одушевено почнува да се поклонува, да ги целива и да ги величи таквите празни искривени прикази, без никаква евангелска порака.
Оваа состојба кај сите заедно – уметникот, – уметничката (анти)икона, и – збунетиот верник, добива обележја на заедничка прелест поттикната од лажни еуфорични чувства на одушевеност, восхит и исфантазирана „мистика” која нема многу врска со реалноста, а уште помалку со вечната евангелска Вистина.
Според преданието на светите отци, емпириски испитани низ вековите до т.н. состојба на прелест (заблуда, обмана) може да се стигне преку обиди за самостојно, логичко и премногу умствено расудување, произволно, на своја рака и без водство; нешто што низ разговор, исповед, размена на реторички прашања со упатен духовник може со тек на време да се надмине, но многу поопасна е прелеста предизвикана од силни емоции и чувствени доживувања – тешка состојба, со ризик за лудило, која само Бог може да ја реши.
Ако иконата се смета за „Слово во слика“, кое според светите отци, многу посилно и од зборот допира до срцата на богобарателите, тогаш лажните чувства кои ги предизвикуваат анти -иконите можат да бидат многу опасни и од состојба на индивидуална, лична обмана да водат кон соборно искривување на учењето, преданието и вистината; и – индивидуалната прелест (преку релативизирање, толеранција и компромис) со тек на време да прерасне во сложена состојба на соборна ерес, од која нема да се поштедени ни мирјаните, ни монасите, ни свештенослужителите, па дури ни епископите.
Во недела на 28 август, по неделната Света Литургија која ќе почне во 6 и 30 часот, ќе се одржи следното предавање од циклусот за Ракописното книжевно наследство на Слепченскиот Манастир на тема: Слепченски Евангелија од 11 век.
